Boeken vernietigen, het nieuwe normaal
Mijn allereerste boek was een prentenboek van Heidi in de bergen in het Turks. Ik was vier jaar oud en elke avond kozen mijn moeder en ik een boek uit de Turkstalige boekenreeks die mijn moeder uit Turkije voor mij had meegebracht. Zij las voor, ik lag warm onder de dekens tegen haar schouder mee te volgen, hoewel ik alleen maar vreemde tekens zag die ik nog niet kon ontleden. De prentjes waarop Heidi met haar bolle blozende wangen was afgebeeld waren kostelijk. Ik genoot van de avonturen van Heidi, Peter en Clara.
Aan de ontbijttafel bespraken we samen wat we de avond ervoor hadden gelezen. Mijn moeder ging mee in de ontwikkeling van mijn verbeeldingskracht. Mijn ouders bereidden mij voor op de basisschool en kochten Nederlandstalige kinderboeken. Daar waren mijn broer en ik uren zoet mee terwijl mijn ouders samen de kranten lazen en vochten om de kruiswoordraadsels in het weekend.
Mijn allereerste Nederlandstalige boek was een dun prentenboekje met grote letters. Ik herinner me dat ik, de dag dat we het boekje hadden gekocht, niet kon wachten om het ’s avonds voor de kachel te lezen. Ik herinner me ook dat ik het woordje ‘jongen’ niet kon splitsen, dat ik moeilijkheden ondervond om het te lezen en uit te spreken. Ik ontstak in kinderlijke woede, gooide het boek weg en lag stampend op de grond te krijsen. Mijn moeder keek zelfs niet eens op van haar eigen boek. Ze wist dat haar dochter de liefde voor het geschreven woord in haar had. De rest zou vanzelf komen.
Verboden boeken
We gingen op vakantie naar Turkije en we kochten stapels Suske en Wiske-boeken om ze te lezen in het Anatolische dorp waar de zomerdagen tergend langzaam passeerden. We lazen om de Nederlandse taal niet te vergeten als we twee maanden enkel Turks zouden spreken. We maakten lijstjes van Turkstalige boeken die we in Ankara wilden kopen. Struinend over de winkelboulevard in Ankara kwamen we op elke straathoek boekenverkopers tegen die hun boeken op een vuil doek op de grond hadden uitgestald en voor een belachelijk goedkope prijs aanboden.
'Daar op die straten, met losliggende klinkers en hoge trottoirs, maakte ik kennis met de begrippen censuur en politiegeweld.'
‘Dat zijn verboden boeken, Pinar, over politiek. Later, als je groot bent, mag je die ook lezen’, zei mijn moeder dan. Mijn nieuwsgierigheid was gewekt. Net toen ik dichter bij die boeken wilde staan om de titels te lezen trok mijn moeder mij met een harde ruk weg. Ik hoorde geschreeuw en volgde het geluid dat zou overeenstemmen met beeld. De boekenverkoper lag op de grond en incasseerde de onverbiddelijke schoppen van een politieagent. Een andere politieagent scheurde de bladzijden van de uitgestalde boeken één voor één uit en riep met luid overslaande stem dat dit een boodschap moest zijn voor alle communisten die de Turkse Republiek wilden omverwerpen. Dat beeld is mij altijd bijgebleven. Daar op die straten, met losliggende klinkers en hoge trottoirs, maakte ik kennis met de begrippen censuur en politiegeweld.
Hunkeren naar onderwijs
Verboden boeken, mijn moeder zag er geen graten in. Integendeel, ik mocht ze later zelfs lezen. Ik weet nu ook waarom ze nooit bepaalde boeken of onderwerpen heeft verboden, er was nooit een soort van ouderlijke controle op de boeken die we lazen. Mijn ouders vroegen soms over wat het boek ging dat ik op dat moment las en het enige wat ze antwoordden was dat het fantastisch moest zijn om in verschillende talen te kunnen lezen.
'Waarom zou je boeken verbieden? Dat is alsof je op klaarlichte dag de gordijnen sluit en in het donker probeert uit te maken of je voor of tegen het communisme bent.'
‘Boeken waren mijn venster naar de wereld, ze waren mijn opvoeding, mijn redding. Waarom zou je boeken verbieden? Dat is alsof je op klaarlichte dag de gordijnen sluit en in het donker probeert uit te maken of je voor of tegen het communisme bent. Je moet observeren, luisteren, lezen, vergelijken, denken! Je mag nooit tevreden zijn met evidentie. Je mag nooit genoegen nemen met één antwoord, je moet altijd zoeken en bevragen.’ Dit zijn de woorden van een 64-jarige vrouw die tijdens haar kindertijd hunkerde naar onderwijs, boeken en kranten.
Ik vraag mij altijd af wat er van haar geworden zou zijn als ze in mijn tijd was opgegroeid. In een digitaal tijdperk, in een wereld waar kinderen zich niet druk moesten maken om de prijs van een potlood of een schooluniform. In een wereld waar meisjes evenveel kansen krijgen als jongens. Armoede en rolpatronen hebben haar gekneed, levensbepalende omstandigheden maakten van haar de vrouw die ze nu is. In 2018 stuurde ze mij een foto: ze was aan het lunchen met een bekende Turkse politicus in Ankara die ze toevallig had ontmoet. ‘We hebben over mensenrechten gepraat. Ik heb vooral veel geluisterd en titels van boeken genoteerd’, vertelde ze later toen ze terug in het land was.
Sinterklaas door de shredder
Ik kon het niet over mijn hart krijgen om haar te vertellen dat we tegenwoordig boeken vernietigen in België. Ruim 7000 sinterklaasboeken werden eind oktober vernietigd omdat een uitgeverij enorm veel druk ondervond van haar klanten over de Zwarte Pietenkwestie. Zonder verder uit te weiden over deze heikele kwestie — omdat ik de gevoeligheden van alle partijen in dit maatschappelijk debat wil erkennen en begrijpen — is het vernietigen van een boek een veel te pijnlijke en drastische maatregel. Sinds wanneer zijn we voorstanders van censuur geworden? Sinds wanneer laten we dit zomaar passeren? Sinds wanneer zijn we als samenleving bang geworden van boeken? Is de slinger niet een beetje doorgeslagen? Er worden boeken vernietigd en wat doen wij als samenleving? ‘Jouw boek kwetst mij.’ Eén zin is genoeg om in actie te schieten en het werk van een auteur teniet te doen.
Voorleesmomenten bedreigd
In Nederland is een politica dan weer bezorgd over de kinderboekenreeks Jip en Janneke van Annie M. G. Schmidt. De reeks zou te veel de nadruk leggen op stereotypen en de rolpatronen tussen man en vrouw. Terwijl heel veel mensen mooie herinneringen koesteren aan deze reeks, net zoals ik mooie herinneringen koester aan de voorleesmomenten met mijn moeder en de avonturen van Heidi.
En net als bij het debat rond Zwarte Piet heeft de suggestie van de politica om de boeken van Jip en Janneke uit de bibliotheken te halen voor heel wat ophef gezorgd. Het gaat om het bewaken van herinneringen. Want met welk recht claimt iemand mijn herinneringen aan mijn kindertijd op? Een kindertijd met warme, knusse voorleesmomenten met ouders die opeens worden bekritiseerd omdat de boeken die ze voorlezen pedagogisch niet correct zouden kunnen zijn.
Activisme voor censuur
Activisme in de 21ste eeuw leidt tegenwoordig tot niets anders dan polarisering. Het is de ultieme clash van de uitersten. En er is niemand die even op de pauzeknop drukt om de gemoederen te bedaren. Mensen hebben steeds meer moeite om tradities op te geven. Ik heb niets met Zwarte Piet of Jip en Janneke. Ik heb ook niets met andere tradities. Ik heb wel iets met boeken. En daar blijf je af. Je leest ze, bespreekt ze, vormt je eigen autonome mening. Maar je vernietigt geen boeken. Er bestaan geen goede of slechte boeken. Er bestaan meningen.
Ik wil niet in een samenleving vertoeven waar boeken vernietigen de norm is. Ik wil niet dat censuur de norm is. Ik wil in alle vrijheid en met een autonoom geweten zelf kunnen beslissen waarom een boek goed of slecht is. Ik wil dat men mij kan uitleggen waarom men gekwetst is en ik wil die regels lezen die mensen kwetsen. Ik wil kunnen oordelen over de woorden die de auteur heeft gekozen. Ik wil dat auteurs zichzelf kunnen verdedigen alvorens te moeten verschijnen voor een ongecontroleerd volkstribunaal dat al een zekere bias vertoont.
'Boeken vernietigen is een cultuur wissen.'
Boeken vernietigen is een cultuur wissen. Het is toegeven aan de censuur en een beschaving wissen. Een beschaving met haar plus- en minpunten. Maar die minpunten mogen nooit zo maar weggeveegd worden onder de grote mat van de erfzondes. Een activisme voor censuur zal tot nog meer protest leiden. En zo vergeten we de essentie van het bestaan van boeken: ze documenteren de tijdsgeest. En net daarover dient er gepraat te worden. Contextualiseren om tot constructieve oplossingen te komen.