Hoe de Turkse overheid kinderboeken ziet als een bedreiging
Een kind dat leest en zijn fantasievermogen ontwikkelt is het gelukkigste kind dat een ouder zich mag wensen. Soms gaat die fantasie zo ver dat een volwassene bijna jaloers raakt op de verbeelding van het kind. Wij laten de alledaagsheid in het leven onze gedachtestroom domineren en geraken niet verder dan saai pragmatisme. Daarom moeten we ons gelukkig prijzen dat er auteurs zoals de Nederlander Ted Van Lieshout bestaan die streven naar creativiteit en vrijheid in hun schrijfprocessen. En dat met het oog op een vrij expressievermogen van het kind.
Voltaire in Turkije
Turkije dacht daar anders over en besliste de verkoop van een kinderboek van Van Lieshout te verbieden voor minderjarige kinderen. Boekhandelaars mogen het verkopen aan meerderjarigen maar het zal aan de toonbank keurig verstopt blijven in een niet doorschijnende zak of ander verpakkingsmateriaal. Het gaat om zijn boek Ik ben een goochelaar dat in Nederland is uitgegeven in het jaar 2004. In Turkije kwam het boek, samen met nog vijf andere kinderboeken van Van Lieshout, in vertaling uit in 2016 via de uitgeverij Büyülü Fener. De uitgeverij heeft de illustraties van Sylvia Weve uit de Nederlandse vertaling meegenomen in de Turkse vertaling.
'een mensenrechtenactivist die ettelijke jaren in Duitsland in ballingschap heeft geleefd omdat hij het Voltaireprincipe strikt naleeft'
Van Lieshout ontving via Facebook een kattenbelletje van een Turkse organisatie die strijdt voor de vrijheid van meningsuiting. De organisatie is opgericht door Sanar Yurdatapan, een componist-auteur en een mensenrechtenactivist die ettelijke jaren in Duitsland in ballingschap heeft geleefd omdat hij het Voltaireprincipe strikt naleeft. ‘Ik ben het niet eens met wat je zegt, maar ik zal het recht om het te zeggen tot de dood toe verdedigen.’ Over de Turkse president Erdogan zegt hij het volgende: ‘Erdogan die ooit zijn tijd in de gevangenis sleet omdat hij een controversieel gedicht had gelezen, tolereert geen enkele mening meer.’
Een onschuldige scène
Het boek van Van Lieshout werd door het Turkse ministerie van Familie, Arbeid en Sociale Zaken schadelijk bevonden voor de geestelijke ontwikkeling van minderjarige kinderen. De inhoud ervan, inclusief de illustraties van Sylvia Weve, zou volgens bezorgde ouders op de commentaarsectie van boekhandel Kitapyurdu zelfs aanzetten tot geweld. Maar waar gaat het precies over? In een mailconversatie kon de auteur mij het volgende vertellen:
‘Iedereen hier kent de truc van de goochelaar die een weesmeisje in zijn kist legt en de kist doorzaagt. Hij toont vervolgens de twee helften van de kist aan het publiek en zet de kist daarna terug in elkaar. Het meisje stapt heelhuids terug uit de kist. In mijn verhaal erft een jongetje een goochelkist met deze truc, en omdat de enige wees in de buurt zijn vader is, probeert hij de truc met hém uit. Vader gaat in de kist liggen en laat zich doorzagen. De truc mislukt en vader blijft in twee stukken, maar voelt gelukkig geen pijn. Aan het slot wordt de truc alsnog naar genoegen voorspoedig afgerond. Het is voor iedereen duidelijk – dacht ik, denk ik – dat het hier een humoristisch fantasieverhaal betreft, waarin het jongetje ondanks alles de held van de dag is.’
Angst en begrip
Op mijn vraag of hij zelf een bericht heeft ontvangen van de Turkse uitgeverij antwoordt de auteur dat noch hij noch zijn Nederlandse uitgever op de hoogte werd gebracht over de restricties op de verkoop van het boek.
Een blik op de website van de Turkse uitgever leert mij dat het bewuste boek zelfs is weggehaald uit het assortiment. De andere boeken van Van Lieshout staan enthousiast te blinken onder de naam van de vertaler Ufuk Güngör. Van Lieshout vindt dit jammer, maar begrijpt de beweegreden van de uitgeverij. Het zou kunnen dat zijn andere Turkstalige boeken ook restricties zouden krijgen door de overheid, bedenkt hij.
'Van Lieshout begrijpt de commotie rond de bewuste scène niet zo goed. Maar verontwaardigd is hij niet.'
Maar wat doet het met een auteur die onschuldige kinderboeken schrijft? Van Lieshout begrijpt de commotie rond de bewuste scène niet zo goed. Maar verontwaardigd is hij niet. Zijn omgeving zou hem zelfs hebben gefeliciteerd met ‘deze prestatie’ om in Turkije controversieel te zijn wat hem op zijn beurt alweer verbaast. Maar het is blijkbaar niet de eerste keer dat zijn boek voor controverse zorgt. Ook in Canada zou het boek in zijn Engelse vertaling een recensente in haar pen hebben doen kruipen om over het schandaal van door midden gezaagde Nederlandse weesmeisjes te schrijven.
Blijven kunst maken
Het is ook niet de eerste keer dat de censuur een boek van hem weigert, censureert of beperkt in de verkoop. Ze zouden jonge geesten kunnen bezoedelen, vertelt hij: ‘In 1996 verscheen een jeugdroman over twee homoseksuele broertjes die een zegetocht maakten door Europa. Maar Spanje weigerde die omdat de autoriteiten meende dat schoolbesturen het boek in de ban zouden doen. In Rusland leidde de roman dan weer niet tot een vertaling omdat homoseksualiteit daar een probleem is van volwassenen waar je kinderen niet mee moet lastigvallen.’
Maar hij benadrukt dat hij niet beledigd is omwille van de restrictie van het boek Ik ben een goochelaar. Hij zal daarom ook niks ondernemen om Turkije aan te spreken over deze maatregel. Wel ijvert hij tegen censuur op zijn blog en gunt hij de Turkse uitgever en zijn vertaler een schouderklopje omdat ze het hebben aangedurfd het boek te vertalen en te publiceren.
En hij eindigt met de betekenisvolle woorden: ‘Al met al is het beter dat kunst gemaakt wordt en daarna verboden of vernietigd, dan dat er aan kunst uit gemakzucht of moedeloosheid niet eens begonnen wordt.’